Het Nut Van Slapen

Slapen en ontwikkelen gaan hand in hand. Wanneer een kind het meest in de ontwikkeling is, slaapt het ook het meest. Onderzoekers besteden de laatste jaren veel aandacht aan die link en onderstrepen dat de slaaptoestand even belangrijk is als de waaktoestand. Wat is nu eigenlijk het nut van slaap? Welke factoren bepalen of de slaap van een kind goed is? En wat betekent dat voor de opvang?
Niemand slaapt in één ruk door, leert prof. dr. Karen Spruyt (zie kader) ons meteen. ‘Het gaat altijd in fases en er is een afwisseling van diepe slaap en actieve slaap. Bij kinderen kun je dat verschil trouwens observeren: een slapende baby die glimlacht, fronst, zucht of andere geluidjes maakt, is bezig aan zijn actieve slaap. Maakt hij trekkende lichaamsbewegingen of ritmische mondbewegingen, dan is hij in een diepe slaap. Hoe de slaap precies is opgebouwd noemen specialisten de slaaparchitectuur” . Tijdens ons leven verandert die architectuur en de grootste veranderingen vinden plaats tijdens de eerste twee levensjaren: Dat kennen we allemaal. zegt Spruyt. ‘Bij kinderen verschuift het slapen in kleine stukjes en brokjes op een natuurlijke manier naar ononderbroken slaap tijdens de nacht. De slaapbehoefte vermindert en de wakkere tijd neemt geleidelijk toe. Dutjes verdwijnen langzamerhand en bedtijd verschuift naar een later tijdstip. De gemiddelde slaapbehoefte bij een pasgeboren baby is 16 à 18 uur; terwijl een kind van twee jaar gemiddeld nog maar 13 uur slaap nodig heeft.’

Naarmate de hersenen groeien, ontwikkelt dus ook het slaapgedrag en stemt het zich af op een gezond bioritme. ‘Slapen is cruciaal voor de hersenontwikkeling van een kind’, benadrukt Karen Spruyt. ‘Tijdens de slaap vormen zich tussen verschillende hersendelen een heleboel verbindingen. Slapen speelt dus een belangrijke rol in de ontwikkeling, het ondersteunt allerlei leer- en geheugenprocessen. Een kind dat slecht of onvoldoende slaapt, zal moeilijker leren. Want terwijl we slapen, reorganiseren en verwerken we informatie: onbelangrijke informatie wordt gewist zodat meer ruimte komt voor levensbelangrijke informatie. “Ergens een nachtje over slapen” is wel degelijk zinvol. Slapen is van essentieel belang voor het herstel van lichaam én geest. De nacht is onze dagelijkse onderhoudsbeurt.’

Als elk mens een unieke slaapbehoefte heeft die bovendien verandert met de leeftijd, hoe weet je dan of een kind genoeg slaapt? ‘Je kunt daar uren op plakken’, zegt Spruyt, ‘maar een goede regel is: een uitgeslapen kind wordt na het dutje of de nacht spontaan wakker en tijdens de slaap zelf wordt het niet gauw gewekt door licht of lawaai. Bovendien, ouders en verzorgers kunnen meestal feilloos aan het gedrag van hun kind zien of het genoeg geslapen heeft: het ene kind zal gapen of zijn hoofdje neerleggen, het andere zal prikkelbaar zijn of sneller opstandig: ‘Hoe dan ook doe je er in de opvang goed aan om zo veel mogelijk rekening te houden met de individuele slaapbehoefte van een kind’, vervolgt Spruyt. ‘Door aan te sluiten bij de slaapgewoonten van thuis, kun je het zandmannetje een handje helpen. Sommige kinderen slapen liefst in een ruimte die fris, donker en rustig is. Andere kinderen slapen graag in iets meer drukte. Vraag de ouders hoe hun kind thuis slaapt en wat de beste manier is om dat in de opvang aan te pakken:
‘Binnen het maatwerk is het goed om je aan een paar standaardregels te houden’, legt Spruyt daarbij uit. ‘Een goede slaapomgeving voelt veilig en geborgen en herinnert weinig of niet aan dagelijkse activiteit. Daarnaast is ook de overgang naar slaap belangrijk. Slapen op zich is biologisch en dus heel natuurlijk, maar slapengaan is een leerproces. Het zijn de “slaapvriendelijke” handelingen van volwassenen die – altijd in dezelfde volgorde – het kind daarbij helpen. Een slaapritueel maakt duidelijk dat het tijd is om de dag (of een stukje van de dag) af te ronden en te slapen. De overgang maken van wakker zijn naar slapen, dat is de functie van het bed ritueel. Het helpt kinderen goed en onderzoekers raden aan om hiermee te starten tussen 3 en 6 maanden. Op jonge leeftijd hoeft een bed ritueel niet uitgebreid te zijn: het slaapzakje aantrekken bijvoorbeeld en een knuffel geven in bed kan volstaan.

Anders dan je vermoedt, worden kinderen vanaf 3 jaar niet minder vaak wakker dan daarvoor. Wel ‘signaleren’ ze het minder; ze vallen zelf terug in slaap zonder dat ze daarvoor een volwassene nodig hebben.
Tijdens een dutje slapen peuters lichter dan tijdens de nacht. Een dutje dat later in de middag valt, zou meer diepe slaap bevatten. Dat kan verklaren waarom een kind na een laat middagdutje de volgende nacht ineens minder slaapt. Toch blijft dutten belangrijk: een uitgerust kind ontwikkelt beter en slaapt ook beter.
Tijdens de actieve slaap (of REM-slaap) zijn onze hersenen, ogen, ademhaling en hartslag ontzettend actief. Jonge kinderen hebben in verhouding veel meer actieve slaap dan volwassenen. Dit aandeel in de slaap neemt af met de leeftijd. Bij een baby tot 9 maanden is de helft van het slapen actieve slaap, tussen 9 en 12 maanden duurt deze actieve slaap een derde van de slaaptijd, tussen 2 en 5 jaar zakt dit naar een vierde tot een vijfde van de totale slaapduur.
De actieve slaap is ook de slaapfase waarin we dromen. Er is nog weinig onderzoek gedaan naar dromen bij kinderen. Uit de beschikbare resultaten blijkt dat dromen van jonge kinderen vaak fantasierijk zijn en over dieren gaan. Onderzoek toont aan dat die dromen in essentie meestal gaan over relaties en hoe iemand zich beweegt in zijn sociale context.